From Psychotic Experience to Wisdom: A Comparative Examination of Diverse States of Consciousness from the Perspectives of ʿIlm al-Nafs and Modern Psychotherapy
Psikotik Deneyimden Bilgeliğe: İlm-i Nefs ve Modern Psikoterapi Perspektiflerinden Farklı Bilinç Tecrübelerinin Karşılaştırmalı İncelenmesi
The boundaries between psychotic experiences, artistic production, and mystical states of consciousness remain a contested topic in psychology and psychiatry. Modern cognitive and neurobiological models, as well as psychoanalytic and existential explanations, largely overlook distinctions emphasized in classical Islamic psychology (Ilm al-Nafs). These include the foundational instinctual forces, the hierarchical functioning of cognitive structures, and the notion that the center of decision-making and values is not limited to the mind alone, but also involves the heart, conscience, and spiritual layers of consciousness. This paper aims to explore the conceptual contributions that Ilm al-Nafs can offer in understanding the phenomenological differences between psychotic fragmentation, artistic creation, and mystical experience.
This study is based on the synthesis of four main sources: 1) Clinical observations: Insights into cognitive fragmentation, thought-action fusion, and the loss of symbolic capacity observed in chronic psychotic patients. 2) Comparative analysis: Examination of psychoanalytic, existential, cognitive, and Ilm al-Nafs perspectives and their explanatory models. 3) Islamic intellectual tradition: Discussions on the distinctions between madness and wisdom within classical Islamic thought. 4) Theoretical implications: Exploration of symbolic-level differences among psychotic, artistic, and religious productions, and the underlying mechanisms that account for these variations.
The findings can be summarized as follows: 1) Psychosis: Impulsive energies (kuvve-i shahawiyya and gadabiyya) bypass the filter of reason and reach the decision-making mechanism directly; images are transmitted into behavior and speech without cognitive processing; the symbolic structure collapses. 2) Artistic creativity: Controlled transitions are established between the primary process (imagery) and the secondary process (rational structure); internal material is transformed into symbols that allow for communication and shared meaning. 3)Mystical experience: A descent into similar depths of consciousness occurs, yet the experience is integrated through the heart and value system, allowing it to be expressed with symbols that possess collective and social significance.
The rich and multilayered conceptual framework offered by the Ilm al-Nafs perspective provides an opportunity to reconsider the distinctions between psychotic disintegration, artistic creation, and mystical wisdom-consciousness within the context of psycho-spiritual mechanisms. This approach creates a foundation for conceptualizing psychosis—a highly challenging pathology in psychotherapy—from broader dimensions, opening avenues for exploring alternative explanations and potential therapeutic interventions.
Psikotik deneyimler, sanatsal üretim ve mistik bilinç durumları arasındaki sınırların nerede çizileceği, psikoloji ve psikiyatride hâlen tartışmalı bir konudur. Modern kognitif ve nörobiyolojik modeller ile psikanalitik ve varoluşçu açıklamalar, klasik İslam psikolojisinde (İlm-i Nefs) yer alan temel dürtü güçleri, bilişsel yapıların hiyerarşik işleyişi, karar ve değer merkezinin yalnızca zihinden ibaret olmadığı; kalp, vicdan ve ruh katmanlarının da bilinç tecrübesine dâhil olduğu yönündeki ayrımları büyük ölçüde göz ardı etmektedir. Bu bildiri, psikotik parçalanma, sanatsal üretim ve mistik tecrübe arasındaki fenomenolojik farkları anlamada İlm-i Nefs’in sağlayabileceği kavramsal katkıları incelemeyi amaçlamaktadır.
Bu çalışma, dört kaynak alanın sentezine dayanmaktadır: 1) Klinik gözlemler: Kronik psikotik hastalarda gözlemlenen bilişsel dağılma, düşünce-eylem kaynaşması ve simgesel kapasite kaybına dair klinik gözlemler. 2) Psikanalitik, varoluşçu ve bilişsel ve İlm’i Nefs bakış açılarındaki açıklamaların karşılaştırmalı analizi. 3) İslam düşünce geleneğinde delilik, bilgelik arasındaki ayrımlarına dair tartışmalar. 4) Psikotik, sanatsal ve dini üretimler arasında simgesel düzey farkları ve bunların nedenlerine ilişkin teorik çıkarımlar.
Bulgular ise şöyle özetlenebilir: 1) Psikoz: Dürtüsel enerjilerin (kuvve-i şeheviyye ve gadabiye) akıl süzgecini aşarak doğrudan karar mekanizmasına ulaşması; imgelerin işlenmeden davranışa ve dile taşınması; simgesel bütünlüğün bozulması. 2) Sanatsal yaratıcılık: Birincil süreç (imge) ile ikincil süreç (rasyonel yapı) arasında kontrollü geçişlerin sağlanması; içsel malzemenin iletişim kurulabilir simgelere dönüştürülmesi. 3)Mistik deneyim: Benzer bilinç derinliklerine iniş, fakat kalp ve değer sistemi aracılığıyla bütünleşmiş, toplumsal anlamı olan simgelerle ifade edilen deneyim.
İlm-i Nefs perspektifinin bize sunduğu zengin ve katmanlı kavramsal çerçeve, psikotik çözülme, sanatsal üretim ve mistik bilgelik bilinci arasındaki farkları psiko-spiritüel mekanizmalar bağlamında yeniden düşünme olanağı sağlar. Bu yaklaşım, psikoz gibi psikoterapi açısından son derece zorlayıcı bir patolojiyi daha geniş boyutlarıyla kavramsallaştırmaya, alternatif açıklama ve müdahale imkânlarını değerlendirmeye zemin hazırlamaktadır.

Telif Hakkı (c) 2025 Taha Burak Toprak (Yazar)
Bu çalışma Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License ile lisanslanmıştır.
CC BY-NC 4.0 lisansı, eserin ticari kullanım dışında, her türlü ortam ve formatta paylaşılmasına, kopyalanmasına, çoğaltılmasına ve orijinal esere uygun şekilde atıfta bulunmak kaydıyla yeniden düzenlenmesine, dönüştürülmesine ve eser üzerine inşa edilmesine izin verir.
Makale Bilgileri
- Konu Psikoloji
- Gönderim 29 Temmuz 2025
- Kabul 6 Ağustos 2025
- Yayım 15 Ağustos 2025
- Sempozyum 5. Türkiye Sosyal Bilimler Sempozyumu - Kabul Edilen Bildiriler
- Bildiri Bilim Alanı Psikoloji
Toprak, Taha Burak. “Psikotik Deneyimden Bilgeliğe: İlm-I Nefs Ve Modern Psikoterapi Perspektiflerinden Farklı Bilinç Tecrübelerinin Karşılaştırmalı İncelenmesi”. Türkiye Sosyal Bilimler Sempozyumu 5 (August 15, 2025). https://doi.org/10.55709/tsbsdergisi.812