İşârî Yorumun Erken Dönemi: Hakîm et-Tirmizî’nin Beyânü'l-fark'ı Üzerine Bir İnceleme The Early Period of Ishārī Interpretation: A Review on al-Hakīm al-Tirmidhī's Bayān al-farq
Özet
Hakîm et-Tirmizî (ö. 320/930), başta tasavvuf olmak üzere hadis ve kelâm gibi çeşitli dinî ilimlerde eserler kaleme almış önemli bir sûfîdir. Tirmizî’nin ilk dönem tasavvufunun oluşumuna katkı sağlayan önemli eserlerinden biri, Beyânü’l-Fark’tır. Tirmizî, bu eserini tasavvufun teşekkül sürecinde tartışılan temel sorulardan biri olan “Kur’ân nasıl anlaşılmalıdır?” sorusu çerçevesinde kaleme almıştır. Müellif, Kur’ân’dan âyetler iktibas ederek “kalb” kavramı ekseninde izah ettiği idrak vasıtalarını işârî yorumla ilişkilendirerek tasavvuf ilminin gelişiminde önemli bir aşama kaydetmiştir. Bu makalede, Tirmizî’nin idrak mertebeleri ile işârî yorum arasında kurduğu irtibat ile neyi temellendirmek istediği sorusu çerçevesinde eseri incelenmiş ve konuya ilişkin teorik yaklaşımları değerlendirilmiştir. İçerik analizi yöntemi kullanılarak yapılan çalışmada, işaret ve hikmetin mahallinin “kalb” olduğu fikrine odaklanılmıştır. Tirmizî, kalb kavramı üzerine inşa ettiği eserinde kelimenin gözden kaçan anlamlarını “sadr, kalb, fuâd ve lübb” şeklinde kademeli olarak açıklayarak her bir idrak derecesinin farklı bir dinî bilinç düzeyini temsil ettiğini ifade eder. “İslam, iman, marifet ve tevhid” kavramlarını bu idrak merkezleriyle ilişkilendirerek, bunları temsil edenleri “Müslüman, mümin, arif ve muvahhid” olarak isimlendirir. Bu çalışmanın temel amacı, kişinin idrak ve amel düzeyine göre Kur’ân âyetlerinin zahirî ve batınî anlamlarını kavrayabileceği düşüncesini temellendirmek ve işârî yoruma zemin hazırlamaktır. Yapılan çalışmada elde edilen sonuç olarak Tirmizî’nin Beyânü’l-Fark eseri, tasavvufî düşüncenin gelişim sürecinde Kur’ân’ın zahirî ve batınî yorumuna dair en erken teorik altyapıyı sağlayan önemli bir eserdir. Tirmizî, ibadet ve amelde devamlılık göstermenin idraki artırıcı bir rol oynadığını ve manevi hayatında kemale erişen bir insanın nasları anlama potansiyelinin arttığını belirtmektedir. İşârî kavramını, sembollerle anlatmak ve Hakkın tevhidine uygun olarak ince işaretler sunmak şeklinde tanımlayan Tirmizî, ibârî yorumla fıkhı, işârî yorumla tasavvufu veya dinin ihsan boyutunu ifade eder. Kalb ise işârî yorumun merkezidir; bu nedenle marifet ve hikmetin doğması için kalbin saflaştırılması ve nefsin tezkiyesi gerekmektedir. Tirmizî, nefs ile velayet teorisini de bu görüş üzerine inşa etmektedir. Bu bağlamda Tirmizî, tasavvuf ilminin dinî ilimler arasında temellendirilmesine ve terminolojisinin gelişimine önemli katkılar sağlamış, aynı zamanda dönemin bilgi birikimiyle insan tasavvurunun anlaşılmasına önemli ölçüde katkıda bulunmuştur.
* Bu çalışma 4. Türkiye Sosyal Bilimler Sempozyumu’nda sözlü olarak sunulan “Hakîm et- Tirmizî’nin Beyânü’l-farḳ Eserinde İdrak Araçları ve İşârî Yorum İlişkisi” adlı bildirinin içeriği geliştirilerek üretilmiş hâlidir.
Hakīm al-Tirmidhī (d. 320/930) was an important Sufi who wrote works in various religious sciences such as hadith and theology, especially Sufism. One of al-Tirmidhī's important works that contributed to the formation of early Sufism is Bayān al-Farq. Al-Tirmidhī wrote this work within the framework of the question ‘How should the Qur'an be understood?’, which was one of the basic questions discussed in the formation process of Sufism. The author made an important step in the development of Sufism by quoting verses from the Qur’an and associating the means of perception, which he explained on the axis of the concept of ‘kalb’, with the interpretive interpretation. In this article, his work is analysed within the framework of the question of what al-Tirmidhī wanted to justify with the connection he established between the levels of perception and al-Ishārī interpretation, and al-Tirmidhī's theoretical approaches to the subject are evaluated. The study, which was conducted using the content analysis method, focused on the idea that the place of sign and wisdom is the ‘kalb’. In his work built on the concept of kalb, al-Tirmidhī explains the overlooked meanings of the word as ‘sadr, kalb, fuād, and lub’ and states that each degree of perception represents a different level of religious consciousness. He associates the concepts of ‘Islam, iman, marifah and tawhid’ with these centres of perception and names those who represent them as ‘Muslim, mu’min, arif and muwahhid’. The main purpose of this study is to ground the idea that one can comprehend the literal and supererogatory meanings of the Qur'anic verses according to one's level of perception and action, and to prepare the ground for the ıshārī interpretation. As a result of the study, al-Tirmidhī’s Bayān al-Fārq is an important work that provides the earliest theoretical infrastructure for the literal and supererogatory interpretation of the Qur'an in the development process of Sufi thought. Tirmidhī states that continuity in worship and behaviour plays a role in increasing perception and that a person who reaches perfection in his spiritual life increases his potential to understand the Qur'an. Defining the concept of al-Ishārī as explaining with symbols and presenting subtle signs in accordance with the tawhid of the Truth, al-Tirmidhī refers to jurisprudence with ıshārī interpretation, and to Sufism and the bestowal dimension of religion with al-Ishārī interpretation. The kalb is the centre of al-isārī interpretation; therefore, purification of the kalb and purification of the soul are necessary for the birth of marīfah and wisdom. Al-Tirmidhī builds his theory of the soul and guardianship on this view. In this context, al-Tirmidhī made significant contributions to the grounding of Sufism among religious sciences and the development of its terminology, and also contributed significantly to the understanding of the human imagination with the knowledge of the period.
* This article is the revised and developed version of conference presentation entitled “Instruments of Perception and in Ḥakīm al-Tirmidhī’s Bayān al-farḳ His Approach to Ishārī Tafsir”, orally delivered at the 4th Turkish Symposium of Social Sciences.
Anahtar Kelimeler:
Sunum Videosu
Referanslar
- Ağbal, Davud. İbn Arabî’de İşârî Tefsir. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2017.
- Bardakçı, M. Necmettin. “Samaniler Devrinde Batınîlerle Mücadele ve Hakîm Tirmizî’nin Bu Sürece Katkısı”. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 60 (Aralık 2023), 202-221.
- Başer, H. Bayram. “Yükümlü Varlıktan Varlığın Gayesi Olan İnsana: Tasavvufta İnsan Tanımlarının Dönüşümü Üzerine Bir Değerlendirme.” Ö. Türker ve İbrahim Halil Üçer (ed.). İnsan Nedir? İslam Düşüncesinde İnsan Tasavvurları. İstanbul: İLEM Yayınları, 2019, 501-544.
- Başer, Hacı Bayram. Şeriat ve Hakikat: Tasavvufun Teşekkül Süreci. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
- Büyüközkara, Ender. “Hakîm et-Tirmizî ve İbnü’l-Arabî’nin Hatm-ı Velayet Görüşleri”. 17.05.2024 https://termiziy.uz/uz/news/1638 (Erişim tarihi: 19.08.2024)
- Çift, Salih. “Hakîm et-Tirmizî”. Tasavvuf Klasikleri. ed. Ethem Cebecioğlu. Ankara: Erkam Matbaacılık, 2010.
- Demirli, Ekrem. “Kuşeyrî’den İbnü’l-Arabî’ye İşârî Yorumculuk Hakkında Bir Değerlendirme: İşarî Yorumdan Tahkîke Doğru Kur’ân-ı Kerim Yorumculuğunun Gelişimi”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40 (Aralık 2013), 121-142.
- Demirli, Ekrem. “Tasavvuf ahlak ilmi olarak kabul edilebilir mi?: Determinist ahlaka endeterminist yaklaşımlar.” İslam Tetkikleri Dergisi 11/2 (2021), 419-437.
- Demirli, Ekrem. İslam Metafiziğinde Tanrı ve İnsan. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2012.
- Erkaya, Mahmud Esad. “Kur’ân ve Tasavvuf: Kur’ân’ı Anlama ve Yorumlamada İşâret İlmi”. Ed. Haksever, Ahmet Cahid. Sosyal Bilimlerde Disiplinlerarası Çalışmanın İmkânı: Tasavvuf Örneği. (Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları, 2022), 55-83.
- Hakîm et-Tirmizî. Beyânü’l-Fark beyne’s-sadri ve’l-kalbi ve’l-fuadi ve’l-lüb. tahk. Nicholas Heer, Kahire: Darü İhya-i Kütübi’l-Arabiyye, 1958.
- Hakîm Tirmizî . Metafizik Mutluluk: Nefs Terbiyesi ve İlahi Neşe. Çev. Hacı Bayram Başer. İstanbul: Hayy Kitap, 2013.
- Hakîm Tirmizî. Kalbin Anlamı: Allah’ın Nuruna Kavuşmak İçin Kalbimizin İç Güçlerini Nasıl Kullanmalıyız? çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Hayy Kitap, 2006.
- Hâris el- Muhâsibî. Şerefü’l-Akl ve Mahiyetihi, thk. Abdülkadir Ata. Beyrut, 1986.
- Hâris el-Muhâsibî. el-Kasdu ve’r-Rucû’u İlallah. Beyrut, 1978.
- Hâris el-Muhâsibî. er-Riâye li-Hukûkullah. nşr. Abdülhalîm Mahmûd-Abdülbâkî Sürûr. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Hadise, 1958.
- Hâris el-Muhâsibî. Fehmü’l-Kur’ân ve Me’ânihî. Beyrut: Dârü’l-Fikir, 1971.
- İnci, Nuriye. Muhâsibî’nin Tasavvuf Düşüncesinde Vicdan. Ankara: Sonçağ Yayıncılık, 2022.
- Kuvvetli, Hüseyin. Akıl ve Kur’an’ı Anlamak: el-Akl ve Fehmü’l-Qur’an, çev. Veysel Akdoğan. İstanbul: İşaret Yayınları, 2018.