Fârâbî’nin Felsefe Sisteminde Tanrı’nın Varlığını Bilmenin İki Yolu Two Ways of Knowing God's Existence in al-Fārābī's Philosophical System
Özet
Fârâbî’nin felsefe sistemi, Tanrı’nın varlığının kesin bir biçimde bilinebileceği iddiasını taşımaktadır. Buna göre, Tanrı’nın varlığı, burhânî bir bilgidir. Fârâbî, Tanrı’yı İlk Neden olarak ve İlk İlke olarak nitelemektedir. Biz çalışmamızda, Fârâbî’nin Tanrı’nın varlığını, bilgi düzeyinde (epistemolojik olarak) nasıl açıkladığı ve nasıl temellendirdiği sorusu ile ilgilendik. Fârâbî, El Medinetü’l Fazıla eserinde Tanrı’dan bir temel ilke olarak bahsetmektedir. O, İlimlerin Sayımı eserinde ise kişinin, Tanrı’nın varlığının bilgisine, diğer varlıkları nedensel bir düzen içinde bildikten sonra erişeceğini söylemektedir. Tanrı kavramının, Fârâbî tarafından hem temel ilke olarak kabul edildiği hem de temellendirildiği görülmektedir. Bu durum nasıl anlaşılmalıdır? Eğer Tanrı, İlk Neden olarak bir temel ilke ise, bu ilkenin neden temellendirilmesi gerekli görülmektedir? Tanrı’nın varlığı bir temel inanç mıdır? Eğer öyleyse, bu inancın, başka inançlara bağlı olmaması gerekmez mi? Fârâbî’nin düşünce sistemi içinde kalarak bu soruların cevaplanabileceğini düşünmekteyiz. Bu çalışmamızda, Fârâbî’nin felsefe sisteminde, Tanrı’nın varlığının bilgisine erişimin yollarını araştırdık. Dolayısıyla, Tanrı’nın varlığının Fârâbî’nin felsefe sistemindeki yeri üzerine, bütüncül bir bakış açısı ortaya koyduk. Bu bakış açısının bütüncül olduğu söylemi, Tanrı’nın varlığı ile ilgili araştırmamızda, Fârâbî’nin bütün olarak felsefe sistemini dikkate almamızla ilgilidir. Araştırmamızda, Fârâbî’nin felsefe sisteminde, Tanrı’nın varlığının kesin bilgi olduğu görüşünü açıklamayı hedefledik. Araştırmada nitel araştırma yöntemini kullandık. Metin analizi yaparak verileri topladık, yorumladık ve sonuca ulaştık. Metin analizi yaparken analitik ve hermeneutik yöntemleri birlikte kullandık. Fârâbî’nin felsefe sisteminde, Tanrı’nın varlığının bilgisine erişimde iki yoldan söz edildiğine ulaştık. Bunlardan birinde, apriori bilgi niteliğindeki İlk Neden, ilk “mâkûlât”lardan biri olarak tanıtılır. Diğerinde ise İlk Neden’in bilgisine, varlığa dair diğer nedenleri bildikten sonra erişilir. Biz bu durumun, bahsedilen ilk ilkelerin (mâkûlât) bilinebilirlik açısından eş-değer olmamasıyla açıklanabileceğine vardık. Nitekim Fârâbî ilk ilkelerin bazılarının kolayca herkes tarafından bilindiğini, bazılarınınsa belirli bir çaba ve düşünme sonucu bilindiğini ifade etmektedir. Sonuçta, biz, Fârâbî’nin felsefesinde, Tanrı’nın, bir ilk ilke olarak insanın zihninde en başından beri bulunsa da bu ilkenin çok açık olmadığını tespit ettik. Bu ilkenin kavranması, çaba ve düşünme gerektirir. Ayrıca, bu yaklaşımımız, Tanrı’nın ilk ilkelerden biri olarak insan zihninde olmasına rağmen, neden herkesin Tanrı inancına sahip olmadığı sorusuna da Fârâbî’nin felsefe sistemi içinde bir yanıt oluşturabilmektedir.
* Bu çalışma Prof. Dr. Bayram DALKILIÇ danışmanlığında 2020 tarihinde tamamladığımız Fârâbî Metafiziğinde Tanrı Hakkında Bilgi Üzerine Bir Araştırma başlıklı doktora semineri esas alınarak hazırlanmıştır (Doktora Semineri, Necmettin Erbakan Üniversitesi, Konya, Türkiye, 2020).
Al-Fārābī’s philosophical system calims that God’s existence can be known with certainty. Accordingly, God’s existence is a demonstrative (burhān) knowledge. Al-Fārābī describes God as the First Cause and the First Principle. In our study, we are interested in the question of how al-Fārābī explains and grounds God’s existence at the level of knowledge (epistemologically). In his book, Virtious City, al-Fārābī mentions God as a basic prenciple. In his book Abbreviation of Sciences, he states that one can attain the knowledge of God’s existence only after knowing other beings in a causal order. In this case it is seen that al-Fārābī both accepts the concept of God as a basic prenciple and grounds it. How should this situation be understood? If God is a basic principle as the First Cause, then why is it necessary to justify this principle? Is the existence of God a basic belief? If so, should not this belief not depend on other beliefs. We think that these questions can be answered by staying within al-Fārābī’s system of thought. In this study, we have searched the ways of accessing the knowledge of God’s existence in al-Fārābī’s philosophical system. Therefore, we put forward a holistic perspective on the place of God’s existence in al-Fārābī’s philosophical system. The statement that this perspective is holistic means that in our research on God’s existence, we have considered al-Fārābī’s philosophical system as a whole. In our research, we aimed to explain al-Fārābī’s view that God’s existence is certain knowledge in his philosophical system. We used qualitative research method in our research. We collected, interpreted, and concluded data by analysing texts. We used analytical and hermeneutic methods together while analysing the texts. We found that al-Fārābī’s philosophical system mentions two ways of accesing the knowledge of God’s existence. In one of them, the First Cause, which is apriori knowledge, is introduced as one of the first ‘maqūlāt’. In the other, the knowledge of the First Cause is accessed after knowing the other causes of existence. We have concluded that this can be explained by the fact that these first principles (maqūlāt) are not equivalent in terms of knowability. As a matter of fact, al-Fārābī states that some of the first principles are easily known by everyone, while others are known after a certain effort and reflection. As a result, we have found that although God as a first principle is present in the human mind from the very beginning in al-Fārābī’s philosophy, this principle is not very clear. The comprehension of this principle requires effort and reflection. More over this approach of ours can answer the question of why not everyone beliefs in God despite the fact that God is present in the human mind as a first principle within al-Fārābī’s philosophical system.
* This study is extracted from my doctorate seminar entitled “A Research on Knowledge of God in Al-Farabi’s Metaphysic”, supervised by Prof. Dr. Bayram DALKILIÇ (Ph.D. seminar, Necmettin Erbakan University, Konya, Türkiye, 2020).
Anahtar Kelimeler:
Sunum Videosu
Referanslar
- Aydın, Mehmet. Din Felsefesi. İzmir: İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları, 2014.
- Aydınlı, Yaşar. Fârâbî’de Tanrı-İnsan İlişkisi. İstanbul: İz Yayınları, 2017.
- Fakhry, Majid. “The Ontological Argument in the Arabic Tradition: The Case of al-Fārābi”. Studia Islamica 64 (1986), 5-17. https://doi.org/10.2307/1596043
- Dalkılıç, Bayram. Yûnus Emre. İstanbul: Kardelen Yayınları, 2019.
- Fârâbî, “Mutluluğu Kazanma (Tahsîlu’s Sa’ade)”, çev. Hüseyin Atay, Fârâbî’nin Üç Eseri. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1974.
- Fârâbî, “Mutluluk Yoluna Yöneltme”, Fârâbî’nin İki Eseri. çev. Hanifi Özcan. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2017)
- Fârâbî, “Siyaset Felsefesine Dair Görüşler”, Fârâbî’nin İki Eseri içinde, çev. Hanifi Özcan. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2017.
- Fârâbî, El Medinetü’l Fazıla. çev. Nafiz Danışman. Ankara: MEB İslam Klasikleri Yayınları, 2001.
- Fârâbî, Fusûlü’n-Müntezea, nşr. Fevzi M. Neccar. Beyrut: Dâru’l Meşrık, 1971.
- Fârâbî, Harfler Kitabı-Kitabûl Hurûf (Türkçe-Arapça), çev. Ömer Türker - Ö. Mahir Alper. İstanbul: Litera Yayınları, 2008
- Fârâbî, İhsâu’l Ulûm, Beyrût: Dâru ve Mektebetü’l-Hilal, 1996.
- Fârâbî, İlimlerin Sayımı, çev. Ahmet Ateş. İstanbul: MEB Yayınları, 1990.
- Fârâbî, KitabTahsîlu’s-saâde. Beyrût: Dâru ve Mektebetü’l-Hilal, 1995.
- Fârâbî, Kitabu’l Burhân Türkçe-Arapça, çev. Ömer Türker - Ö. Mahir Alper. İstanbul: Klasik Yayınları, 2012.
- Fârâbî, Kitâbü Ârâ’i Ehli’l-Medîneti’l-Fazıla. Beyrût: Dâru’l-Meşrık, 1986.
- Fârâbî, Risâletü’t-tenbîh alâ sebîli’s-sa‘âde, thk. Sehban Halîfât. Amman: El-Camiatü Ürdüniyye, 1987.
- Goetz, Stewart C. “Belief in God Is not Properly Basic”, Geivett, R. Douglas (ed.) v.d. Contemporary Perspectives on Religious Epistemology. Oxford: Oxford University Press, 1992, 168-177.
- Johnsen, Bredo J. “Basic Theistic Belief”. Canadian Journal of Philosophy 16/3 (September 1986), 455-464.
- Karakuş, Mehmet. “Fârâbî Düşüncesinde Tanrı’nın Varlığı ve Nitelikleri”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/6 (Haziran 2017), 109-134. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/388776
- Plantinga, Alvin. “Is Belief in God Properly Basic?”, Noûs, 1/15, 1981, 41-51.
- Plantinga, Alvin. “Reason and Belief in God”. Plantinga, Alvin - Wolterstorff, Nicholas (ed.) Faith and Rationality. London: University of Notre Dame Press (1983), 14-93.
- Reçber, Mehmet Sait. “Plantinga ve Tanrı İnancının Temelselliği”. Felsefe Dünyası 39 (2004), 20-41. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1870250
- Robbins, J. Wesley. “Is Belief in God Properly Basic”. International Journal for Philosophy of Religion 14 (1983), 241-248.
- Tillich, Paul. “Din Felsefesinin İki Türü”. çev. Bayram Dalkılıç. Din Felsefesine Giriş. haz. Bayram Dalkılıç. 87-111. Konya: Kendözü.
- Toktaş, Fatih, “Kitabu’l-Mille Adlı Eserinin Takdim ve Çevirisi”. Divan: Disiplinler arası Çalışmalar Dergisi 12 (2002), 247-275.