Kozmopsişizm: Evren-Tanrı Anlayışının Bir Eleştirisi Cosmopsychism: A Critique of the Identity of God and the Universe View

Doğaya veya evrene tanrısallık atfetme girişimi eskiden beri olagelmiştir. Klasik teizmden farklı olarak bu girişimler, Tanrı’yı evrenin dışında aramak yerine, evrenin kendisini bir tanrı olarak görürler. Günümüzde de benzer bir tartışmanın kozmopsişizm (cosmopsychism) bağlamında dile getirildiğini gözlemlemekteyiz. Kimi düşünürler, evrenin tümünün kendine özgü bir bilince sahip olduğunu öne sürer. Kozmopsişizm, evrenin bilinçli olduğu veya birtakım psikolojik özellikler sergilediği şeklindeki görüşe verilen isimdir. Bu durum, kimilerine göre, evreni bir tanrı olarak görmeyi mümkün kılmaktadır. Elbette böyle bir tanrı fikri, birçok açıdan klasik teizmin tanrı anlayışından ayrışır. Örneğin kozmopsişist bağlamda öne sürülen evren-tanrı her şeye gücü yeten, mucizeler gerçekleştirebilen, insanlarla iletişime geçen yahut onlardan ibadet gibi birtakım beklentileri olan bir tanrı değildir. Ancak bu durum, söz konusu düşünürlere göre, onu bir tanrı olarak görmenin önünde bir engel değildir. Zira o, hâlâ tanrısal diyebileceğimiz birtakım sıfatlar taşır. Bunlardan öne çıkan bazıları, tek (benzersiz) olma, her şeyi bilme ve hürmete layık olma gibi sıfatlardır. Bir diğer ifadeyle, evren, nevi şahsına münhasır bir bilince sahiptir, tektir ve daha büyüğü yoktur, bu nedenle de hürmete layıktır, aynı zamanda da evrendeki her değişimin farkında olması sebebiyle her şeyi bilendir. Philip Goff ve David Skrbina gibi kozmopsişistler, böyle bir varlığın tanrı olarak görülebileceğini öne sürmektedirler. Hatta bu şekildeki bir tanrı anlayışının teizmden daha makul olduğunu savunmaktadırlar. Ancak burada tartışmaya açık birçok husus görünmektedir. Evrenin bilinçli olması ne demektir? Mutlak kudret sahibi olmayan bir varlık neden tanrı gibi hürmete layıktır? Yahut böyle bir tanrı inancının getirileri nelerdir? Bu çalışma, söz konusu sorular bağlamında, (Goff ve Skrbina gibi felsefecilerin) evrenin tanrı olduğu şeklindeki güncel iddiaları eleştirel bir biçimde ele almayı hedeflemektedir. Burada, evrene bilinç atfedilmesi durumunda dahi onun bir tanrı olarak görülemeyeceği, bunun için gereken önemli niteliklerden yoksun olduğu öne sürüldü. Ayrıca bir varlığın, yalnızca bizden daha büyük bir bilinç olmasının, onun hürmete layık olduğu sonucuna bizi götürmeyeceği iddia edildi.