İslam Tarihinde Hayvan Sağlığı ve Haklarının Korunmasına Yönelik Devlet Düzeyinde Yapılan Düzenlemeler: Emevî ve Abbâsî Dönemleri Örnekleri State Regulations for the Protection of Animal Health and Rights In Islamic History: The Case of Umayyad and Abbasid Periods
Özet
Bu bildiri, İslam Tarihinde hayvanların sağlık ve bakımlarına dikkat edilmesi ve haklarının korunması için devlet tarafından alınan önlemlerin ve devlet organları tarafından yapılan denetimlerin Emevî ve Abbâsî dönemleri örneklerini konu almaktadır. Aynı zamanda bu dönemler için hayvanların korunmasına yönelik bilincin oluşmasını sağlayan Hz. Peygamber’den ve devlet bazında bazı önemli çalışmaların yapıldığı Dört Halife döneminden örneklere de yer verilmiştir. Alanla ilgili hayvan hakları konusunda yapılan diğer çalışmalar daha çok İslam Hukuku açısından ele alınırken, bu araştırma İslam Tarihinde hem hayvan haklarının hem de sağlıklarının korunmasına yönelik önlemlerin sadece dinsel ve toplumsal normlarla değil devlet düzeyinde yapılan düzenlemelerle sağlandığını ve devlet tarafından denetimlerinin yapıldığını ortaya koyması açısından önemlidir. Konu araştırılırken doküman analizi yöntemi kullanılarak öncelikle Kur’an ve hadis kaynakları, sonrasında İslam Tarihinin ilk kaynakları olan genel tarih, tabakât, şehir, siyer, megâzî kitaplarından faydalanılarak 100’den fazla eser taranarak incelenmiştir. Ayrıca İslam ve hayvanlarla ilgili yazılan günümüz çalışmalar da incelenmiş, tüm elde edilen veriler tümevarım yöntemi ile değerlendirilerek ilgili sonuçlara ulaşılmıştır. Kur’an ve sünnette hayvanların can taşıyan varlık oldukları ve insanlar gibi ümmet/topluluk halinde yaşadıkları belirtilerek yaşama, beslenme, barınma, üreme, vb. haklarının korunması gerektiği, bu sorumluluğun ise insana ait olduğu buyurulmuştur. Kur’an’ın ve Hz. Peygamber’in ilkelerini devam ettiren Müslümanlar gündelik yaşamda hayvanlardan faydalanırken gerekli hassasiyeti göstermişlerdir. Dört halife döneminde hem insanları hem de hayvanları koruyan kanunlar koyulmuş, onlara zarar verecek tutum ve davranışta bulunanlar cezalandırılmıştır. Hayvanlara aşırı yük yüklenmesi, yolculuklarda dört fersah yol gidildikten sonra hayvanların dinlendirilmemesi, bedenlerine zarar verecek takılar takılması, yüzlerine damga vurulması, gereksiz yere öldürülmesi ve kurban edilecek hayvana kötü muamelede bulunulması gibi davranışlar takip edilerek gerekli cezalar verilmiştir. Hz. Peygamber’in savaşlarda kadın, çocuk ve yaşlıların yanında hayvan ve bitkilere de zarar verilmemesi konusundaki emirleri Dört Halife döneminde devam ettirilmiş ve halifeler fetih için gönderdikleri komutanlarını aynı konuda uyarmışlardır. Emevîler ve Abbâsîler dönemlerinde hayvanların korunmasına dair kanunlar genişletilerek bunların denetimi hisbe teşkilatında görevli muhtesip ve yardımcılarına verilmiştir. Muhtesipler, hayvanların kullanıldığı bütün meslek gruplarının denetimlerini yaparak hayvanlar için tehlike oluşturan ve zarar görmesine sebep olan durumların önüne geçmişlerdir. Hatta kaybolan buluntu hayvanların aç susuz kalmaması için yedirilip içirilmesini sağlamak muhtesibin görevleri arasındaydı. Muhtesipler hayvanları tedavi etmek amacıyla çarşılarda muayenehane açan baytarları da düzenli olarak denetlemişlerdir. Muhtesipler, baytarların görevlerini suistimal etmemeleri, yanlış tedavi yöntemleri kullanmamaları, tedaviyi uygularken hayvana gereksiz şiddet kullanmamaları gibi davranışlarını denetlemişlerdir. İslam medeniyetinde hayvan sağlığının korunması için ise saray ahırlarının bir bölümü klinik olarak ayrılmış, yolculuklarda rahatsızlanan hayvanların acil tedavi hizmeti alması için yol güzergahlarına seyyar klinikler kurulmuştur. Halife ve valiler, sadece evcil hayvanların değil yaban hayatı ve ekosistemi korumak amacıyla da gerekli önlemleri almışlardır. Emevî halifesi el-Velîd b. Abdilmelik (705-715) Antakya ve al-Massîsa arasında bölgede yırtıcı hayvanların yiyecek bulamayıp insanlara saldırması sebebiyle buraya dört bin erkek ve dişi manda göndermiş ve manda popülasyonunun çoğalmasını sağlamıştır.
This study presents the examples of the Umayyad and Abbasid periods of the measures taken by the state, and the inspections carried out by the state organs to pay attention to the health and care of animals and protect their rights in Islamic History. In addition, examples from the Prophet Muhammad, who raised awareness for the protection of animals during these periods, and from the period of the Four Caliphs, during which some important work was carried out on a state basis, were also included. While other studies on animal rights are mostly considered in terms of Islamic Law, this research is important in terms of revealing that the measures for the protection of both animal rights and health in Islamic History were provided not only by religious and social norms but also by regulations made at the state level. While researching the subject, more than 100 works were examined by using the document analysis method, firstly the Qur'ān and hadith sources, and then sārah, maghāzī, tabaqāt, and general history books, which are the first sources of Islamic History. In addition, recent studies on Islam and animals were also examined, and all the data obtained were evaluated with the inductive method, and relevant results were reached. In the Qur'ān and Sunnah, it is stated that animals are living beings and that they live in an ummah/clan like human beings, and their rights to life, nutrition, shelter, reproduction, etc. should be protected by humans. Muslims, who continued the principles of the Qur'ān and the Prophet Muhammad, showed the necessary sensitivity when making use of animals in daily life. During the period of four caliphs, with the statehood of Islam, state regulations that protected not only people but also animals were enacted, and those who had attitudes and behaviors that would harm them were punished. During the period of Four Caliphs regulations were legislated that protected both people and animals, and those who harmed them were punished. Necessary punishments were given by controlling the behaviors such as overloading the animals, not resting the animals after traveling four parasangs, wearing jewelry that would harm their bodies, putting a stamp on their faces, killing them unnecessarily, and mistreating sacrificial animals. The Prophet's orders not to harm animals, plants as well as women, children, and the aged in wars were continued during the period of the Four Caliphs, and the caliphs warned their commanders about the same things. During the Umayyad and Abbasid periods, the regulations on the protection of animals were expanded, and their supervision was given to muhtasibs and their assistants in the hisbah organization. The muhtasibs prevented situations that pose a danger to animals and cause harm by conducting inspections of all occupational groups where animals were used. Also, it was among the duties of the muhtasibs to ensure that the foundling animals were fed so that they would not die of hungry and thirst. Muhtasibs also regularly supervised veterinarians (baytars) who opened clinics in bazaars to treat animals. Muhtesips supervised the behaviors of veterinarians, such as not abusing their duties, not using wrong treatment methods, and not using unnecessary violence to animals while applying the treatment. In order to protect animal health in Islamic civilization, a part of the palace stables was separated as clinics, and mobile clinics were established on the road routes to provide emergency treatment services to sick animals during journeys. Caliphs and governors had taken necessary measures to protect domestic animals, wildlife, and the ecosystem. Umayyad caliph al-Walid b. Abdulmalik (705-715) sent four thousand male and female buffaloes between Antioch and al-Massāsa because predatory animals could not find food and attacked people, and ensured that the buffalo population increased.
Anahtar Kelimeler:
İslam Tarihi, Emevîler, Abbâsîler, Hayvan Hakları, Hisbe Teşkilatı, Muhtesip
Islamic History, Umayyads, Abbasids, Animal Rights, Hisbah
Sunum Videosu
Lisans
Telif Hakkı (c) 2022 Dr. Tuğba VelioğluBu çalışma Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License ile lisanslanmıştır.