Muhammed b. Fadl el-Kemârî ve Buhara Hanefî Geleneğindeki Yeri

Adnan Hoyladı

doi:10.55709/TSBSBildirilerDergisi.2.222

Dr. Adnan Hoyladı Millî Eğitim Bakanlığı Yazar 0000-0002-8565-9941

DOI:

10.55709/TSBSBildirilerDergisi.2.222

Nasıl Atıf Yapılır

Hoyladı, Adnan . "Muhammed b. Fadl el-Kemârî ve Buhara Hanefî Geleneğindeki Yeri". TSBS Bildiriler Dergisi 2 (2022), https://doi.org/10.55709/TSBSBildirilerDergisi.2.222

Zotero Mendeley EN EndNote

Buhara Hanefî geleneğinin önemli simalarından biri Muhammed b. Fadl el-Kemârî'dir (öl. 381/991). Kendisi, İmam Muhammed’in (öl. 189/805) öğrencisi ve en önemli râvileri arasında bulunan Ebû Hafs el-Kebîr (öl. 217/832) ile başlayan Ebû Hafs es-Sağîr (öl. 264/878) ve Sebezmûnî (öl. 340/952) ile devam eden hoca-talebe silsilesinin bir halkasıdır. Bu özelliği sebebiyle Muhammed b. Fadl’ın hayatı, Hanefî mezhebi silsilelerindeki yeri ve referans alınan bazı görüşleri, çalışmamızın konusunu teşkil etmektedir. Buhara Hanefî geleneğinin oluşmasında kilit isimlerden biri olan Muhammed b. Fadl’ın Hanefî fıkıh geleneğindeki yerinin anlaşılması ve görüşlerinin ortaya konulması, kendisinden sonra yetişen ve özellikle mezhebe katkılarıyla öne çıkan Hanefî fakihlerin görüşlerinin kaynaklarının bilinmesi açısından önem arz etmektedir. Ayrıca mezhebin teşekkülünden sonra farklılaşmaya başlayan Irak, Buhara/Semerkant ve Belh Hanefîliğinin ayrıştıkları noktaların ortaya konulmasına yardımcı olacaktır. Muhammed b. Fadl'ın tanıtılması, Hanefî geleneği hoca-talebe silsilelerindeki yeri ve müracaat edilen fıkhî görüşlerinin ortaya konulması, çalışmamızın amaçları arasında yer almaktadır. Ayrıca kendisinden sonra öğrencileriyle devam eden fıkıh silsilelerinin ortaya konulması hedeflenmiştir. Nitel araştırma yöntemlerinden doküman/literatür tarama yönteminin kullanıldığı çalışmamızda elde edilen bilgiler karşılaştırılarak analiz edilmiştir. Araştırmanın amacına ulaşabilmesi için tabakât ve tarih kaynaklarının yanında klasik usûl ve fürû eserleri de taranmıştır. Zaman zaman bunların dışındaki kaynaklara da bakılması gerekmiştir. Klasik literatürde aynı adı taşıyan çok sayıda âlim olması sebebiyle Muhammed b. Fadl el-Kemârî, diğerlerinden ayırt edilmiş ve klasik Hanefî kaynaklarında görüşlerine çokça atıfta bulunulanın kendisi olduğu ortaya konulmuştur. Kendisinin görüşlerine daha çok fürû fıkıh ve fetva eserlerinde başvurulduğu, az sayıda olmakla birlikte fıkıh usûlü ve kelam konularında da görüşlerinin referans alındığı görülmektedir. Muhammed b. Fadl'ın Buhara Hanefî geleneğinde başlangıç halkası olduğu üç farklı hoca-talebe silsilesinin olduğu anlaşılmaktadır. Bu silsilelerden ilki, talebesi Ebû Ali en-Nesefî (öl. 424/1033) ile başlar, Halvânî (öl. 452/1060?) ile üç farklı kola ayrılır. Bunlar Ebü’l-Yüsr el-Pezdevî (öl. 493/1100), Serahsî (öl. 483/1090?) ve Bekir ez-Zerencerî (öl.512/1118) ile devam eder. Bunların ilkinden Necmeddîn en-Nesefî (öl. 537/1142), Alaeddîn es-Semerkandî (öl. 539/1144) ve Kâsânî (öl. 587/1191) gibi âlimler yetişmiştir. İkincisinden Sadr unvanıyla meşhur olan Burhan Ailesi âlimleri gelmektedir. Üçüncüsü ise Zerencerî ailesiyle devam etmektedir. Muhammed b. Fadl’a dayanan ikinci fıkıh silsilesi ise Üstürûşenî (öl. 404/1013) ve Debûsî (öl. 430/1039) ile devam etmektedir. Bu kolun en önemli özelliği Irak Hanefîliği ile etkileşimde olmasıdır. Nitekim Üstürûşenî’nin hocaları arasında Irak Hanefîlerinin önde gelen fakihlerinden Cessâs bulunmakta ve Debûsî’nin de Irak etkisinde kaldığı bilinmektedir.

One of the important figures of the Bukhara Hanafī tradition is Muḥammad b. al-Faḍl al-Kamārī (d. 381/991). He is a link in the chain of teacher-student, which started with Abu Ḥafṣ al-Kabīr (d. 217/832), a student of Imām Muḥammad (d. 189/805) and one of his most important narrators, and continued with Abu Ḥafṣ al-Saghīr (d. 264/878) and al-Sabazmūnī (d. 340/952). Because of this feature, Muḥammad b. al-Faḍl's life, his place in the chains of Hanafī sect teacher-student, and some of his views constitute the subject of our study. One of the key figures in the formation of the Bukhara Hanafī tradition, Muḥammad b. al-Faḍl's place in Hanafī fiqh tradition and revealing his views is important in terms of knowing the sources of the views of Hanafī jurists who grew up after him and came to the fore, especially with their contributions to the sect. In addition, it will help to reveal the points where the Hanafism of Iraq, Bukhara/Samarkand, and Balh, which started to differentiate after the sect's formation, diverged. Introducing of Muḥammad b. al-Faḍl and his place in the teacher-student chains of Hanafī tradition and revealing the fiqh views is among the aims of our study. In addition, it is aimed to reveal the teacher-student chains that continue with their students after him. In our study, the document/literature scanning method, one of the qualitative research methods was used, and the obtained information was analyzed by comparing. In order to achieve the purpose of the research, classical uṣūl and furū works were also scanned in addition to tabakāt and historical sources. From time to time, it was necessary to look at sources other than these. Due to the fact that there are many scholars with the same name in the classical literature, Muḥammad b. al-Faḍl al-Kamārī has been distinguished from others, and it has been revealed that he is the one whose views are often referred to in classical Hanafī sources. It is seen that his views are mostly consulted in the works of fiqh and fatwa, and his views are also taken as reference on the subjects of fiqh methodology and kalam, although they are few in number. It has been concluded that there are three different teacher-student chains which is starting by Muḥammad b. al-Faḍl in the Bukhara Hanafī tradition. The first of these chains begins with his student, Abu Ali al-Nasafī (d. 424/1033), and is divided into three different branches with al-Ḥalvānī (d. 452/1060?). These continue with Abu al-Yusr al-Pazdavī (d. 493/1100), al-Sarahsī (d. 483/1090?), and Bakr al-Zarancarī (d. 512/1118). Scholars such as Nacmuddīn al-Nasafī (d. 537/1142), Alāuddīn al-Samarkandī (d. 539/1144), and al-Kāsānī (d. 587/1191) were trained from the first of these. The scholars of the Burḥān Family, who are famous with the title of Sadr, come from the second. The third continues with the al-Zarancarī Family. The second chain of fiqh is based on Muḥammad b. al-Faḍl continues with al-Usturūşanī (d. 404/1013) and al-Dabūsī (d. 430/1039). The most important feature of this branch is that it interacts with Iraqi Hanafism. As a matter of fact, al-Cassās, one of the leading jurists of the Iraqi Hanafis, is among the teachers of al-Usturūşanī, and it is known that al-Dabūsī was also under the influence of Iraq.