Gnostik Geleneğin Erken Dönem Şiilikteki Tezahürleri: Şiî Gulat Örneği

Yusuf Koçak

doi:10.55709/TSBSBildirilerDergisi.1.39

Dr. Yusuf Koçak Kastamonu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kelam ve İtikadi İslam Mezhepleri Tarihi Anabilim Dalı, Kastamonu, Türkiye 0000-0001-6553-4677

DOI:

10.55709/TSBSBildirilerDergisi.1.39

Nasıl Atıf Yapılır?

Koçak, Yusuf . "Gnostik Geleneğin Erken Dönem Şiilikteki Tezahürleri: Şiî Gulat Örneği ". TSBS Bildiriler Dergisi 1 (2021), 88-91, https://doi.org/10.55709/TSBSBildirilerDergisi.1.39

Zotero Mendeley EN EndNote

Bu çalışma, gnostik geleneği ve bunun Şiilik’teki ilk tezahürlerini ve onların tarihsel köklerini araştırmaktadır. Çalışma, hicri birinci ve ikinci asırları kapsamaktadır. Araştırmada birinci el kaynak olarak konuya ilişkin en erken eserlere başvurulmuştur. Bunun yanı sıra ikinci el kaynaklardan da faydalanılmıştır. İncelenen eserler Arapça, İngilizce, Almanca ve Türkçe’dir. Şii-Gulat üzerine yapılan çalışmalarda özellikle İrfânî geleneğinin ihmal edildiği görülmektedir. Bu çalışmanın önemi kendisini bu noktada ortaya koymaktadır. Bu çalışma ile daha önce çalışılmamış Şii-Gulat’ın Gnostik yönü incelenerek Gulat’ın bilinmeyen bir boyutu aydınlığa kavuşturulmuştur. Çalışmada Şiî-Gulat düşüncenin epistemolojisi ve bunun kaynakları ortaya konmaya çalışılmıştır. Bu yapılırken Gnostik geleneğin kadim köklerini tespit etmek ve bunun Şii kültürü nasıl etkilediğini ortaya koymak hedeflenmiştir. Bu çerçevede Şiiliğin bilinmeyen ve üzerinde çalışılmamış bir boyutu aydınlatılmıştır. Araştırma sürecinde öncelikle konunun Mezhepler Tarihi ana kaynaklarında ve sonraki dönemde yazılan eserlerde nasıl anlatıldığı araştırılmıştır. Bu süreçte sadece ilk Şii kaynaklar ve aynı dönemde yazılan diğer kaynaklar arasında yapılan yatay mukayese ile iktifa edilmemiş, aynı zamanda son dönem eserlerindeki bilgilerin karşılaştırıldığı dikey mukayeseye yer verilmiştir. Elde edilen veriler çalışmanın amaçları doğrultusunda analiz edilmiştir. Bu çalışma rivayet merkezli bir araştırma olduğu için rivayetlerin değerlendirilmesine yönelik usuller de kullanılmıştır. Bu bağlamda rical, tabâkât ve makâlât kitaplarına müracaat edilmiştir. Genel olarak betimleyici, tahlilî ve mukayeseli bir yaklaşım benimsenerek çalışma ortaya konulmuştur. Kendine özgü bir Tanrı anlayışı, kâinatın ve insanın yaratılışı düşüncesi ve kurtuluşa ulaştırdığı iddia edilen Gnostik bilgi fikrine sahip olan Gnostisizm, tarihte Hint-Fars düşüncesini, Yeni Eflatunculuğu, Hermetizmi, Yahudilliği, Hristiyanlığı, Sabiiliği, Maniheizmi ve birçok dini ve felsefi akımı etkilemiştir. Gnostisizmin etkilediği akımlar ağırlıklı olarak üç kıtanın kesiştiği bugünkü orta doğu ve çevresinde var olmuştur. Asırlardan beri bu coğrafyada varlığını sürdüren bu akımlar, tarihi süreç içerisinde birbirlerinden etkilendikleri gibi müslümanların o coğrafyayı fethetmesi ile birlikte müslümanlarla karşılıklı bir etkileşim içerisinde olmuşlardır. Bu anlamda Gnostik düşüncenin müslümanlara intikali Yeni Eflatunculuk veya Hermetik düşünce gibi tek bir kanal ile değil, daha çok Süryaniliğin alt kolları olan Nesturilik ve Yakubilik gibi Hristiyanlığı, Yeni Eflatunculuğu, Hermetik ve Gnostik düşünceleri harmanlamış senkretik yapılar aracılığı ile olmuştur. Gnostik düşünce, İslam düşüncesinde ilk olarak Şii Gulat Keysâniyye ve alt kolları Beyâniyye, Muğîriyye, Mansûriyye ile Hattâbiyye’yi etkilemiştir.

This study mainly investigates the gnostic tradition and its first manifestations in Shiism and their historical roots. The study covers the first and second centuries of Hijra. In the research, the earliest works on the subject are used as primary sources, as well as second-hand sources. The works examined are in Arabic, English, German and Turkish. It is seen that the Gnostic tradition is neglected in the studies on the Shiite-Ghulat. The importance of this study reveals itself at this point. With this study, an unknown dimension of Ghulat has been clarified by examining the Gnostic aspect of Shiite-Ghulat that has not been studied before. In this study, the epistemology of Shiite-Ghulat thought and its sources have been tried to reveal. While doing this, it is aimed to identify the ancient roots of the Gnostic tradition and to reveal how it affected the Shiite understanding. In this framework, an unknown and unstudied dimension of Shiism is clarified. In the research process, firstly, it is investigated how the subject is reported in the main sources of History of Islamic Sects and in the works written in the following period. Additionally, it is not satisfied only with the horizontal comparison between the early Shiite sources and other sources written in the same period, but also a vertical comparison in which the information in the recent works is compared is included. The obtained data are analyzed in line with the aims of the study. Since this study is a narration-centered research, methods for the evaluation of narrations are also used. In this context, reference is made to the books of Rijāl, Tabaqāt and Maqālāt. In this study, a descriptive, analytical and comparative approach is used in general. Gnosticism, which has a peculiar understanding of God, the idea of the creation of the universe and man, and the idea of Gnostic knowledge that is claimed to lead to salvation, influenced Indo-Persian thought, Neoplatonism, Hermeticism, Judaism, Christianity, Sabianism, Manichaeism and many religious and philosophical movements throughout history. The religions and currents influenced by Gnosticism mainly existed in and around today’s Middle East, where three continents intersect. These religions and currents, which have existed in this geography for centuries, have been influenced by each other in the historical process, and have been in mutual interaction with the Muslims after the Muslims conquered that geography. In this sense, the transference of Gnostic thought to Muslims was not through a single channel like Neoplatonism or Hermetic thought, but rather through syncretic structures such as Nestorianism and Jacobites, sub-branches of Syriac Christianity, which harmonized Christianity, Neoplatonism, Hermetic and Gnostic thoughts. Gnostic thought firstly influenced the Shiite Ghulat Kaysāniyya and its sub-branches Bayāniyya, Mughīriyya, Masnūriyya, and Khattābiyya in Islamic thought.