The Relationship Between Fitra and Hikmah in the Holy Qur’ān: An Exegetical Analysis
Kur’an’ı Kerimde Fıtrat ve Hikmet İlişkisi: Tefsir Eksenli Analiz
This study provides an in-depth analysis of the multifaceted relationship between fiṭra and ḥikma, two central concepts of the Qurʾān, within the framework of the discipline of exegesis (tafsīr). Whereas fiṭra denotes the primordial essence that the human being brings from birth, which is compatible with the divine code and the telos of creation, ḥikma represents the comprehensive dimension of divine wisdom, which is manifest both in the perfect order that encompasses the cosmos (sunnat Allāh) and in the principles of a righteous and virtuous life. The research has been written in response to the problem that in the literature of exegesis, these two concepts are generally studied independently, yet the necessary and organic bond between them has not been systematically established.
Fiṭra is the human being’s potential to understand and adapt to the divine wisdom inscribed in the universe and life. Ḥikma, in turn, is a divine system of guidance that activates this very innate potential, protects it from corruption, and guides it to its ultimate telos. According to this view, it is shown that there is an essential unity, a perfect harmony, and complementarity between the inner essence of the human being, fiṭra, and the meaningful order of the cosmos and life, ḥikma. In this context, ḥikma is positioned not merely as a theoretical form of knowledge but as a guiding force that preserves the direction of the fiṭra and gives meaning to human life.
In our study, semantic analyses of the concepts of fiṭra and ḥikma were conducted by utilizing classical Arabic lexicons, including their usages before and after the revelation (nuzūl) of the Qurʾān. Beginning with the Kitāb al-ʿAyn by al-Khalīl b. Aḥmad, the first Arabic lexicon, other Arabic lexicons were consulted in chronological order, such as Tahdhīb al-lugha, Muʿjam maqāyīs al-lugha, Tāj al-lugha wa-ṣiḥāḥ al-ʿArabiyya, al-Muḥkam wa-l-muḥīṭ al-aʿẓam, Asās al-balāgha, Lisān al-ʿArab, al-Qāmūs al-muḥīṭ, Tāj al-ʿarūs min jawāhir al-Qāmūs, and al-Mufradāt fī gharīb al-Qurʾān, to examine the semantic layers of the words fiṭra and ḥikma from their initial core meanings through their development over time. Subsequently, the exegetical commentaries on the relevant verses, Sūrat al-Rūm (30:30) and Sūrat al-Baqara (2:269), from the works of pioneering representatives of the classical tafsīr tradition—such as Ibn Jarīr al-Ṭabarī’s Jāmiʿ al-bayān ʿan taʾwīl āy al-Qurʾān, Fakhr al-Dīn al-Rāzī’s Mafātīḥ al-ghayb, and Ibn Kathīr’s Tafsīr al-Qurʾān al-ʿaẓīm—as well as from modern-period exegeses—such as Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’s Hak Dini Kur’an Dili, Rashīd Riḍā’s Tafsīr al-Manār, and Ibn ʿĀshūr’s al-Taḥrīr wa-l-tanwīr—were subjected to a comparative analysis.
In conclusion, an ontological and teleological necessity between fiṭra and ḥikma has been identified; the linguistic ground in the semantic analysis of the concepts has formed a solid foundation for understanding the necessary relationship between the fiṭra and the divine wisdom that brought it into existence for a purpose. Upon comparing the commentaries of the above-mentioned exegetes on the relevant verses, it was noticed that the concepts of fiṭra and ḥikma are mentioned indirectly, but the relationship between them is not directly established. It was understood that divine wisdom presents an integrity that completes and perfects the fiṭra, and the conclusion was reached that a complete harmony and a relationship of correspondence exists between what is programmed in the human essence, fiṭra, and the meaningful order of the universe and life, ḥikma.
Bu çalışma, Kur’an-ı Kerîm’in iki merkezî kavramı olan fıtrat ve hikmet arasındaki çok yönlü ilişkiyi, tefsir ilmi çerçevesinde derinlemesine analiz etmektedir. Fıtrat, insanın doğuştan getirdiği ilahî kodu ve yaratılış gayesiyle uyumlu aslî özünü ifade ederken; hikmet, ilâhî bilgeliğin, hem kâinatı kuşatan kusursuz düzende (sünnetullah) hem de doğru ve erdemli hayatın ilkelerinde tecelli eden kapsamlı boyutunu temsil eder. Araştırma, tefsir literatüründe bu iki kavramın genellikle müstakil incelenmesi, ancak aralarındaki zorunlu ve organik bağın sistematik biçimde ortaya konulmaması sorununa cevaben kaleme alınmıştır.
Fıtrat, insanın evrene ve hayata nakşedilmiş ilâhî hikmeti anlama ve ona uyum sağlama potansiyelidir. Hikmet ise, bizatihi bu fıtrî potansiyeli harekete geçiren, onu bozulmalara karşı koruyan ve onu nihai gayesine ulaştıran ilahî bir rehberlik sistemidir. Bu görüşe göre, insanın içindeki öz fıtrat ile kâinatın ve hayatın anlamlı düzeni hikmet arasında özsel bir birliktelik, mükemmel bir uyum ve tamamlayıcılığın bulunduğunu göstermektedir. Bu bağlamda hikmet, yalnızca teorik bir bilgi formu değil, fıtratın istikametini koruyan ve insan hayatına anlam kazandıran yönlendirici bir güç olarak konumlandırılmaktadır.
Çalışmamızda, fıtrat ve hikmet kavramlarının Kur’an’ın nüzulünden öncesi ve sonrası kullanımlarını da içeren semantik analizleri yapılmış klasik Arapça sözlüklerinden faydalanılmıştır. Bunlardan ilk Arapça sözlük olan Halil b. Ahmed’in Kitâbü’l-ʿAyn eserinden başlayarak kronolojik sıralamayla diğer Arapça sözlükler olan Tehẕîbü’l-luġa, Muʿcemü meḳāyîsi’l-luġa, Tâcü’l-luġa ve ṣıḥâḥu’l-ʿArabiyye, el-Muḥkem ve’l-muḥîṭü’l-aʿẓam, Esâsü’l-belâġa, Lisânü’l-ʿArab, el-Ḳāmûsü’l-muḥîṭ’, Tâcü’l-ʿarûs min cevâhiri’l-Ḳāmûs, el-Müfredât fî ġarîbi’l-Ḳurʾân eserlerinden faydalanılarak fıtrat ve hikmet kelimelerinin ilk çekirdek anlamlarından başlayarak zaman içerisindeki anlam katmanları incelenmiştir. Ardından konuyla ilgili Rum suresi 30. âyet ve Bakara suresi 269. âyetinin klasik tefsir geleneğinin öncü temsilcileri olan İbn Cerîr et-Taberî’nin Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Ḳurʾân, Fahreddin er-Râzî’nin Mefâtîḥu’l-ġayb, İbn Kesîr’in Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-ʿaẓîm eserlerinden, ayrıca modern dönem tefsirlerinden Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ın Hak Dini Kur’an Dili, Reşid Rıza’nın Tefsîrü’l-Menâr, İbni Aşur’un et-Taḥrîr ve’t-tenvîr, eserlerindeki tefsir yorumları mukayeseli bir analize tabi tutulmuştur.
Sonuç olarak fıtrat ile hikmet arasında varlıksal ve gayesel bir zorunluluk tespit edilmiş, kavramların semantik tahlilindeki dilsel zemin, fıtrat ile onu bir gaye üzere var eden ilahî hikmet arasındaki zorunlu ilişkiyi anlamak için sağlam bir temel oluşturmuştur. Yukarıda isimleri verilen müfessirlerin ilgili âyetler hakkında yorumları mukayese edildiğinde Fıtrat ve hikmet kavramlarının dolaylı olarak bahsedildiği fakat aralarındaki ilişkinin direkt ortaya konulmadığı fark edilmiştir. Bu çalışma sonunda İlahi hikmetin, fıtratı tamamlayan ve yetkinleştiren bir bütünlük arz ettiği anlaşılmış,insanın özünde programlanan fıtrat ile kâinatın ve hayatın anlamlı düzeni hikmet arasında tam bir uyum ve tekabüliyet ilişkisi bulunduğu sonucuna varılmıştır.
Telif Hakkı (c) 2025 Semra Karagöllü (Yazar)
Bu çalışma Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License ile lisanslanmıştır.
CC BY-NC 4.0 lisansı, eserin ticari kullanım dışında, her türlü ortam ve formatta paylaşılmasına, kopyalanmasına, çoğaltılmasına ve orijinal esere uygun şekilde atıfta bulunmak kaydıyla yeniden düzenlenmesine, dönüştürülmesine ve eser üzerine inşa edilmesine izin verir.
Makale Bilgileri
- Konu Tefsir - Kıraat
- Gönderim 31 Temmuz 2025
- Kabul 9 Ağustos 2025
- Yayım 15 Ağustos 2025
- Sempozyum 5. Türkiye Sosyal Bilimler Sempozyumu - Kabul Edilen Bildiriler
- Bildiri Bilim Alanı Tefsir - Kıraat
Karagöllü, Semra. “Kur’an’ı Kerimde Fıtrat Ve Hikmet İlişkisi: Tefsir Eksenli Analiz”. Türkiye Sosyal Bilimler Sempozyumu 5 (August 15, 2025). https://doi.org/10.55709/tsbsdergisi.909
