Hilafetin Emevîler’den Abbasîler’e Geçişi ve Abbasî İhtilali Sürecinde Yaşananlara Taberî’nin Yaklaşımı The Transition of the Caliphate from the Umayyads to the Abbasids and Ṭabarī's Approach to what happened during the Abbasid Revolution

İslam tarihinde hilafetin Emevîler’den Abbasîler’e geçiş şekli kadar, bu geçişe İslam tarihçilerinin yaklaşım şekilleri de önemlidir. Zira İslam tarihçilerinin bu konuya yaklaşımları ya da bakış açıları, bir bakıma bunların tarihçilik anlayışlarını ve bu bağlamda onların tarih karşısında objektif olup-olmadıklarını göstermesi bakımından önem arz etmektedir. Çalışmamızda, hilafetin Emevîler’den Abbasîler’e geçiş sürecinde yaşanan gelişmelerle ilgili İslam tarihinde otorite kabul edilen Ebû Cafer Muhammed b. Cerir et-Taberî (ö. 310/923) tarafından nasıl değerlendirildiği üzerinde durulmaktadır. Amacımız, söz konusu iktidar değişikliği özelinde, kendisinden sonraki tarihçileri ve aynı zamanda tüm Müslümanları etkileyen Taberî’nin tarih anlayışını tespit etmektir. Tebliğimizde işlediğimiz konu, spesifik olarak içerik olarak başka herhangi bir çalışmada ele alınmamıştır. Çalışmamızda yöntem olarak, bahsi geçen tarihçinin Târîḫu’r-rusül ve’l-enbiyâʾ ve’l-mülûk ve’l-ḫulefâʾ, Aḫbârü’r-rusül ve’l-mülûk veya günümüzde daha çok kullanılan ve Türkçeye de Târîḫu’ṭ-Ṭaberî ismiyle çevrilen eserinden yararlanma yoluna gidildi. Araştırmamız bağlamında şu tespitler yapılmaktadır: İslam’dan önce birbirlerinin amansız düşmanları olan Abbasoğulları ile Ümeyyeoğulları arasındaki siyasî mücadele, Hz. Peygamber’in vefatından sonra ve özellikle Hz. Osman’ın hilafeti sırasında tekrar baş göstermiştir. Hz. Ali’nin vefatıyla, Ümeyyeoğulları hilafeti silah zoruyla ele geçirdiler ve saltanata dönüştürdüler. Emevîler’i hilafeti gasp etmek, din dışı icraatlarda bulunmakla itham eden ve aynı zamanda hilafetin kendi hakları olduğunu iddia eden Abbasoğulları, 750 yılında Emevî devletine kanlı bir şekilde son verdiler ve bu ailenin ileri gelenlerini öldürme ve hatta mezardakilerini çıkarıp yakma gibi din dışı bir uygulamaya gittiler. Abbasîler döneminde yaşayan Taberî’nin ise söz konusu iktidar değişikliği ve şeklini objektif olarak ele almadığını, daha çok Abbasî yanlısı bir anlayış sergilediğini söylemek mümkündür. Örneğin Abbasîler’in Ümeyyeoğulları’nı kılıçtan geçirdiklerini ve bazı ölüleri kabirlerinden çıkarıp yaktıkları gibi uygulamalardan bahsetmez. Bahsi geçen tarihçinin Abbasî yanlısı bir tutum tercih etmesinde de kuvvetle muhtemeldir ki onun, Emevî düşmanı olan Abbasîler zamanında yaşaması ve eserini bu dönemde kaleme almış olması etkili olmuştur. Zira bu dönemde -Mihne örneğinde olduğu gibi- bir tarihçinin Abbasîler ile Emevîler’i siyasî mücadelelerinde eşit derecede haklı görmesi ya da Emevîler’i övmesi, mevcut siyasî yönetim tarafından baskıya maruz kalma hatta cezalandırılma nedeniydi. Sonuç olarak, İslam tarihinin ilk iki asrını kapsayan ve ilk dönem İslam tarihi olarak da nitelendirebileceğimiz bu döneme, ilk dönem İslam tarihçilerinin bakış açıları ele alınarak değinilmiş ve gelişen olaylar değerlendirilmiştir. Bu da tarih yazımında mutlak objektifliğin neredeyse mümkün olmadığını, tarihçilerin eserlerini oluştururken direkt veya dolaylı olarak da olsa, yaşadıkları dönemde egemen olan dinî-siyasî yapıların etkisinde kaldıklarını göstermektedir. İlk dönem tarihçileri arasında önemli bir yere sahip olan, Taberî’nin de yaşadığı dönemin egemen gücü olan Abbasî devletinin etkisinde kalarak, olayları naklettiği sonucuna varılmıştır.