Şehitlik Olgusunun Arkeolojik Bir Analizi A Critical Archeology of the Phenomenon of Martyrdom
Öz
Şehitlik kavramı günümüzde pek çok farklı durumda başvurulan, üzerine söz söylenen, tartışma konusu olan bir olgu haline gelmiştir. Medyada “vatan şehidi,” “demokrasi şehidi,” “devrim şehidi,” “yangın şehidi,” “futbol şehidi” gibi her yeni durumda bir yenisi eklenen farklı şehitlik nitelemeleri ile karşılaşılmaktadır. Öte yandan bilimsel çalışmalarda şehitlik kavramı üzerinden bir araştırma yapıldığında bilhassa Batı literatüründe şehitliğin cihatla ilişkili olarak terör ve intihar eylemleri bağlamında ele alındığı görülmektedir. Bu nedenle şehitlik olgusunun ilk ortaya çıkış bağlamının, “şehîd” kelimesinin bugünkü manalarını kazanma sürecinin ortaya çıkarılması mevzubahis kullanım alanlarını ve şehitlikle ilgili güncel tartışmaları anlamaya ışık tutması açısından önem arz etmektedir. İlgili literatürde şehitlik olgusunun kökeni ile ilgili bir inceleme yapıldığında, kavramın İngilizce literatürdeki karşılığı olan “martyrdom” kelimesinin kökeni ve bugünkü manayı kazanma süreci hakkında kesin ve detaylı bilgilere ulaşmak mümkün iken İslamî şehitlik olgusu hakkında bir muğlaklık söz konusudur. Bu durumun iki açıklaması olabileceği düşünülmektedir: İlki, Batı literatüründeki çalışmalarda şehitliğin kökeni ile ilgili, şehitlik olgusunun Grek-Helen ve Yahudi-Hıristiyan geleneğinden ödünç alındığı, “şehîd” teriminin de Latin dillerindeki karşılığı olan “martus”tan tercüme edildiği iddiasına dayanılmasıdır. İkincisi ise Türkçe literatürdeki ilgili çalışmalarda böyle bir köken araştırmasına hiç girilmeyerek “şehîd” kelimesinin sözlük anlamları ile şehitlikle ilgili âyet ve hadislere yer verilmekle yetinilmesidir. Bu çalışmanın amacı, şehîd ve şehâdet kavramlarının anlam yörüngesinin açığa çıkarılması, zamanla yüklendikleri manâların tespit edilmesi ve kavramın kullanıldığı çağdaş durum ve vakalarla nasıl ilişkilendirilebileceğini analiz etmektir. Konunun tarihsel boyutuna özellikle dikkat ederek, ilgili literatürde karşımıza çıkan belirli olayları metinselligi içinde değerlendirip anlamlarını anlaşılır kılmayı amaçlayan betimleyici bir yöntem kullandık. Bu literatür, İslam tarihinin birincil kaynakları, Arap kültür ve toplumsal yapısını yansıtan Arap şiiri ile şehitlikle ilgili ayet ve hadisleri içermektedir. Batılı araştırmacıların ödünç alma iddialarının somut bir delile dayanmadığı; savaşmanın ve savaşta ölme idealinin İslamiyet öncesi Arap toplumunda da asil bir eylem olarak algılandığı; şehîd kelimesini oluşturan “ş-h-d” fiil kökünün Arap şiirlerinde “savaşa katılmak” manasında kullanılmakta olduğu; bugünkü manâda şehit kavramının ilk olarak Mûte Savaşı’nda şehit olanlara dair, Hassân b. Sâbit’in şiirinde “müsteşhidîn” olarak kullanıldığı çalışmada ulaşılan temel sonuçlar olmuştur.
The concept of martyrdom (shahāda) has been used and discussed in various cases and situations in the media and academia today. Different definitions of martyrdom are encountered in the meantime, with a new addition almost in every new case such as "martyr of homeland," "martyr of democracy," "martyr of revolution," "martyr of fire," even "martyr of football." However, when the literature, especially Western literature, on martyrdom is analyzed, it becomes clear that the concept is studied in the context of terrorism and suicide attacks in relation to jihād. Therefore, it is essential to reveal the context in which the concept (shahīd) was coined and the process through which it has gained its various current meanings to shed light on the usage areas mentioned above. However, when examining the origin of the phenomenon of martyrdom in the relevant literature, it is possible to have precise and sufficient knowledge about the origin of the word "martyrdom" and the trajectory of its current meaning. In contrast, the ambiguity about the origin of the phenomenon of Islamic martyrdom (shahāda) still obtains. There may be two explanations for this: First, the concept of martyrdom in Western literature was borrowed from the Greko-Roman and Judeo-Christian traditions, and the term "martyr" was translated from the Latin equivalent of "martus." Second, similar research on the origin of the concept is wanting in Turkish/Islamic literature; scholars seem to have been content with only the lexical definitions of the word "shahīd" and how it occurred in verses and hadiths. The purpose of this presentation is to figure out the trajectory of the concepts (shahīd and shahāda) and determine the meanings it has assumed over time and to analyze how it can be related to contemporary situations and cases in which the concept is used. Paying specific attention to the historical dimension of the subject matter, we used a descriptive method whose aim is to make intelligible the meaning of particular text-like events as they appeared in the literature. They include the primary sources of Islamic history, Arabic poetry reflecting the-then Arab culture and social structure, and verses and hadiths about martyrdom. We conclude that Western scholars’ argument that Muslims borrowed the concept of martyrdom from other cultures is not based upon any concrete and credible historical evidence because the ideal of fighting and dying at wars was perceived as a noble act even in pre-Islamic Arab society; that the root of the verb "sh-h-d" forming the word martyr (shahīd) has been used in the sense of "joining the war" in Arabic poetry; and that the concept, as used today, was coined as "mustashhedīn" by Hassan Ibn Thabit to honor those who died at the Battle of Mu’ta.
Anahtar Kelimeler:
Din Sosyolojisi, Şehitlik, Şehâdet, Şehîd, Cihad
Sociology of Religion, Martyrdom, Shahāda, Shahīd, Jihād
Sunum Videosu
Lisans
Telif Hakkı (c) 2021 Fatmanur Dikmen- Prof. Dr. Kemal Ataman
Bu çalışma Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License ile lisanslanmıştır.