Abbâsîler Dönemi İktidar-Ulemâ İlişkileri: Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî Örneği The Relationship Between The Power and The Scholars in The Abbasid: The Example of Abū Al-Faraj Ibn Al-Jawzī
Öz
İslâm tarihinde Emevîlerden itibaren iktidar-ulemâ arasındaki ilişkilerin gerek dinî gerek siyasî alanda etkilerinin arttığı görülmektedir. Abbâsîler döneminde de bu ilişkiler daha ileriye giderek, mihne olaylarında dikkat çekici örnekleri görüldüğü gibi toplumun siyasî ve dinî anlamda şekillendirilmesinde bir etken teşkil etmiştir. Abbasîlerin önceki dönemlerinde olduğu gibi hicrî ilk beş asırdan sonraki dönemlerinde de iktidar ile âlimler etkileşim hâlinde olmuşlardır. Bu ilişkilerin yoğun bir şekilde yaşandığı hicrî 6. yüzyılda ise İbnü’l-Cevzî (ö. 597/1201) ile iktidar unsurları arasında cereyan eden ilişkiler dikkat çekmektedir. Bağdat’ın, kuruluşundan Abbâsî Devleti’nin yıkılışına kadar hilafet merkezi olması nedeniyle ilmî düzeyin yüksek seviyede olması İbnü’l-Cevzî’nin, Muhammed b. Hasen Maverdî (ö. 525/1130), İbnü’z-Zâgûnî (ö. 527/1132) ve Ebû Nasr el-Cevâlikî (ö. 540/1145) gibi meşhur âlimlerin tedrisatından geçmesine imkân sağlamıştır. Şehrin bu ilmî imkânlarından azamî derecede istifade etmesi onun devlet adamları ve halk nezdinde meşhur olmasına zemin hazırlamıştır. Bilhassa ilmî faaliyetlerle iştigal eden vezir İbn Hübeyre’yle (ö. 560/1165) ortak ilim meclislerinde bulunması onun halifeler ile yakın ilişkiler kurmasına vesile olmuştur. Bu çalışma, siyasî yönetimin âlimlerin ilmî faaliyetlerine nasıl yön verdiğini yaklaşık altı halifenin iktidarı dönemine şahitlik eden İbnü’l-Cevzî örnekliğinde izhar etmektedir. Böylelikle hicrî 6. yüzyılda Abbâsîler döneminde yaşayan âlimlerin ilmî faaliyetlerinin ve telif ettikleri eserlerin siyasî, kültürel ve tarihî arka planının bütüncül bir perspektifle mülahaza edilmesi amaçlanmıştır. Bu bağlamda hicrî 6. yüzyılı konu edinen tarih, tabakât ve vefeyât eserleriyle paralel olarak İbnü’l-Cevzî’nin çağdaşı âlimlerin onun hakkındaki mülahazaları ve devlet erkânıyla ilişkilerine dair kendi eserlerinde zikrettiği malumat ele alınmıştır. Bununla birlikte iktidar unsurlarındaki dengelerin değişmesiyle İbnü’l-Cevzî’ye iktidarın yaklaşımı, sabık devlet erkânının tutumlarıyla mukayeseli bir şekilde ortaya koyulmuştur. Bu çalışmada iktidarın, itikadî ve ahlâkî açıdan toplum üzerinde etkili olmasını istediği İbnü’l-Cevzî’yi bu yönde gösterdiği çabalar sonucu çeşitli vesilelerle desteklediği tespit edilmiştir. Söz konusu destek, devletin ön planda tutmak istediği Hanbelî öğretilerini hâkim kılmak ve Şiî-Râfizî akımlarla mücadele etmek için sağlanmıştır. Ancak İbnü’l-Cevzî, hayatının son yıllarında şahitlik ettiği Nâsır-Lidînillâh (575-622/1180-1225) döneminde ise Şiî düşünce yapısına sahip Vezir İbnü’l-Kassâb’ın (ö. 592/1196) halifeyi kışkırtması sonucu sürgün cezasına çarptırılmıştır. Bu durum ise bir ilim adamının ilmî faaliyetlerinin, iktidarın dinî ve siyasî temayüllerine uygunluğu nispetinde desteklendiğini aksi takdirde engellendiğini ortaya koymaktadır. Ayrıca çalışmada İbnü’l-Cevzî’nin vefatına kadar neredeyse hiç ayrılmadığı Bağdat şehrinin ve yetiştiği ilmî muhitin devlet erkânıyla münasebetlerinde oynadığı rol açıklanmıştır. Böylelikle İbnü’l-Cevzî’nin örnekliğinde hicrî 6. yüzyılın siyasî ve sosyo-kültürel koşullarının, ilim adamlarının faaliyetleri üzerindeki etkileri daha yakından incelenerek ortaya çıkarılmıştır.
In the history of Islam, it is seen that since the Umayyads, the relations between the power and the scholars have increased their influence in both religious and political fields. During the Abbasid period, these relations went further and constituted a factor in the political and religious shaping of society, as can be seen in the mihna events. As in the previous periods of the Abbasids, in the period after the first five centuries of the Hijri, the power and the scholars interacted. These relations were intensely experienced in 6. century of the Hijri, the relations between Ibn al-Jawzī (d. 597/1201) and the elements of power are remarkable. Since Baghdad was the center of the caliphate from its foundation until the fall of the Abbasid State, the scientific level was at a high level, and Ibn al-Jawzī, Muhammad Ibn Hasen Mawardī (d. 525/1130), Ibn al-Zāgūnī (d. 527/1132) and Abū Nasr al-Jawalikī (d. 540/1145) he was able to receive education from such famous scholars. The fact that the city benefited from these scientific opportunities to the maximum extent pavend the way for it to become famous in the eyes of statesmen and the people. In particular, his presence in joint scientific majlises with the Vizier Ibn Hubayra (d. 560/1165), who was engaged in scientific activities, enabled him to establish close relations with the caliphs. This study reveals how political administration directed the scientific activities of scholars in the example of Ibn al-Jawzī, who witnessed the period of power of about six caliphs. Thus, it is aimed to consider the political, cultural, and historical background of the scientific activities and the works they wrote of the scholars who lived in the Abbasid period in the 6. century of the Hijri with a holistic perspective. In this context, in parallel with the history, tabakât and vefeyât works dealing with the 6. century of the Hijri, the information that Ibn al-Jawzī mentioned in his owen works on the opinions of contemporary scholars about him and his relations with the state authorities has been discussed. However, with the change in the balances in the elements of power, the power approach to Ibn al-Jawzī was revealed in a comparative way with the attitudes of the former state officials. In this study, it was determined that the government supported Ibn al-Jawzī, whom he wanted to have an impact on society in terms of faith and morality, on various occasions as a result of his efforts in this direction. This support was provided to make the Hanbalī teachings, which the state wanted to keep in the foreground, prevail and combat the Shiite-Rafida currents. However, during the period of Nāṣir li- Dīnillāh (575-622/1180-1225), which he witnessed in the last years of his life, Ibn al-Jawzī was sentenced to exile as a result of the provocation of the caliph by the Wazir Ibn al-Qassāb, who had a Shia mentality. This situation reveals that the scientific activities of a scientist are supported by following the religious and political tendencies of the government, or otherwise, they are prevented. In addition, the study explained the role played by Baghdad, Ibn al-Jawzī rarely left until his death, and the scientific environment in which he grew up in relations with the state authorities. Thus, in the example of Ibn al-Jawzī, the effects of the political and socio-cultural conditions of the 6. century of the Hijri on the activities of scientists were revealed by examining them more closely.
Anahtar Kelimeler:
İslam Tarihi, Hanbelîler, İktidar, Ulemâ, Âlim, Abbâsîler, İbnü’l-Cevzî
History of Islam, Hanbalis, Power, Ulama, Scholars, Abbasids, Ibn al-Jawzī
Sunum Videosu
Lisans
Telif Hakkı (c) 2022 Arş. Gör. Muhammet Kalkan (Doktora Öğrencisi)
Bu çalışma Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License ile lisanslanmıştır.