Tüsterî Tefsirindeki Tasavvufî Yorumların Baklî ve Bursevî Tefsirleriyle Mukayeseli Bir Analizi

Eyüp İnce

doi:10.55709/TSBSBildirilerDergisi.2.56

Dr. Eyüp İnce Diyanet İşleri Başkanlığı, Ankara, Türkiye 0000-0001-6194-2980

DOI:

10.55709/TSBSBildirilerDergisi.2.56

Nasıl Atıf Yapılır?

İNce, Eyüp . "Tüsterî Tefsirindeki Tasavvufî Yorumların Baklî ve Bursevî Tefsirleriyle Mukayeseli Bir Analizi". TSBS Bildiriler Dergisi 2 (2022), https://doi.org/10.55709/TSBSBildirilerDergisi.2.56

Zotero Mendeley EN EndNote

Bu çalışmada, Sehl b. Abdullah Tüsterî’nin (öl. 283/896) Tefsîrü’l-Kur’âni’l-azîm isimli tefsirindeki tasavvufî yorumların, Rûzbihân Baklî’nin (öl. 606/1209) Arâ’isü’l-beyân fî hakâ’iki’l-Kur’ân ve İsmail Hakkı Bursevî’nin (öl. 1137/1725) Rûhu’l-beyân tefsirleriyle karşılaştırılması konu edildi. Çalışmanın sınırlandırılması, Tüsterî’nin tefsirinde yer alan tasavvuf ilminin konusu olan kavramlar üzerinden yapıldı. Bu bağlamda öncelikle Tüsterî’nin nûr-i Muhammedî, tevbe, takva, tevekkül, şükür, ihlas, îsar, muhabbet, huşû, dua, fakr ve sekr gibi kavramları temellendirdiği âyetler tespit edildi. Daha sonra Tüsterî’nin bu âyetlere getirmiş olduğu tasavvufî yorumları, Baklî ve Bursevî tefsirleriyle mukayeseli olarak analiz edildi. Tasavvufî içerikli bu tefsirler hakkında daha önce yapılan çalışmalar mevcut olmakla birlikte üçünün mukayese edildiği bir çalışma tarafımızdan tespit edilemedi. Bu çalışma, söz konusu üç tasavvufî tefsiri, ilk defa karşılaştırmalı bir şekilde ele alması yönüyle özgünlük taşımaktadır. Bu araştırma, görüşleri tasavvufî tefsir açısından önemli olan bu sûfî müfessirlerin Kur’ân kaynaklı tasavvuf anlayışlarını konu edinmesi açısından önem taşımaktadır. Ayrıca irfânî bir düşünceyle yazılmış bu tefsirleri incelemenin, tutarlı tasavvufî yorumlar ile keyfi tasavvufî yorumları birbirlerinden ayırt etme noktasında yardımcı olacağı düşünülmektedir. Bu çalışmanın temel amacı tasavvuf ilminde önemli olan nûr-i Muhammedî, tevbe, takvâ, tevekkül, şükür, ihlas, îsar, muhabbet, huşû, dua, fakr ve sekr gibi kavramların Tüsterî tefsirinde hangi âyetlerle ilişkilendirildiğini tespit edebilmektir. Daha sonra bu kavramlara bağlı olarak tespit edilen ayetlerin Tüsterî, Baklî ve Bursevî’nin nazarında hangi kuramsal çerçevede yorumlandığını ortaya koyabilmektir. Sûfî müfessirlerin Kur’ân’ı anlamaya, açıklamaya ve yorumlamaya olan özgün katkılarını da örneklerle sunabilmektir. Ayrıca tasavvuf tarihinde zühd, tasavvuf, tarikatlar şeklinde ayrılan üç dönemi, tefsirler üzerinden görebilmektir. Zira Tüsterî; zühd, Baklî tasavvuf ve Bursevî ise tarikatlar döneminde yaşamış sûfî müfessirlerden kabul edilmektedir. Bu çalışmada nitel araştırma yöntemlerinden doküman analizi kullanıldı. Öncekle Tüsterî’nin tefsirinde kavramlar bazında belirlenen âyetler öncelikle kendi içinde analiz edildi. Sonrasında Baklî ve Bursevî tefsirlerine bakılarak mukayese edildi. Çalışma neticesinde Tüsterî’nin tasavvufî yorumlarının, Baklî ve Bursevî tefsirlerine doğrudan etkisi olduğu tespit edilmiştir. Özellikle onun, Baklî tefsiri üzerinde daha fazla etkisinin olduğu müşahede edilmiştir. Ayrıca üç müellifin yorumlarında yaşadıkları dönemin tasavvuf anlayışlarını yansıttıkları anlaşılmıştır. Bunların yanı sıra tahallukî (ahlâkî) kavramlara dair tasavvufî yorumlarda bariz ayrışmalar olmadığı fakat tahakkukî (bilgi, mârifet) veya tasavvufun metafizik boyutunu ilgilendiren meselelerde farklılıkların olduğu tespit edilmiştir.

In this study, the comparison of the Ṣūfī interpretations in the Tafsīr al-Qurʾān al-ʿAẓīm of Sahl b. Abdullah al-al-Tustarī (d. 28a3/896) with the tafsīrs of Rûzbihān Baqlī’s (d. 606/1209) Arāʾis al-Bayān fī Haqāʾiq al-Qurʾān and İsmail Hakkı Bursawī’s (d. 1137/1725) Rūh al-Bayān were discussed. The limitation of the study was made on the concepts that are the subject of Ṣūfī science in al-Tustarī's tafsīr. In this context, first of all, the verses in which al-Tustarī bases concepts such as Nur Muḥammadī, repentance, taqwa, tawakkul, gratitude, sincerity, īthār, muhabbat / love, Taqwa/awe, prayer, faqr, and sekr were identified. Later, al-Tustarī's Ṣūfī interpretations of these verses were analyzed in comparison with the Baqlī and Bursawī tafsīrs. Although there have been previous studies on these Ṣūfī tafsīrs, we haven't come across a study comparing these three tafsīrs together. This work is original in that it deals with these three Ṣūfī tafsīrs in a comparative manner for the first time. This research is important in terms of focusing on the Ṣūfī understandings of these Ṣūfī commentators, whose views are important in terms of Ṣūfī tafsīr, based on the Qurʾān. It is also thought that studying these tafsīrs written with a philosophical idea (Irfanī) will help to distinguish between consistent Ṣūfī interpretations and arbitrary Ṣūfī interpretations. The main purpose of this study is to determine which verses are associated with such concepts as Nūr Muḥammadī, repentance, piety, trust, gratitude, ikhlās, īthār conversation, awe, prayer, faqr, and sekr, which are important in the Science of Ṣūfīsm, in the Exegesis of al-Tustarī, to be able to reveal in which theoretical framework the verses determined depending on these concepts are interpreted in the eyes of al-Tustarī, Baqlī, and Bursawī, to be able to present with examples the original contributions of Ṣūfī commentators to understanding, explaining and interpreting the Qurʾān. In addition, it is to be able to see the three periods in the history of Ṣūfīsm, which are divided into zuhd, tasawwuf, and tariqats, through tafsīrs. Because those mufassirs are accepted as that al-Tustarī lived in the Zuhd period, Baklī lived in the Ṣūfīsm period, and Bursawī lived during the tariqats sects period. In this study, document analysis from qualitative research methods was used. First of all, the verses determined on the basis of concepts in al-Tustarī's commentary were first analyzed in themselves. Later, it was compared by looking at the Baqlī and Bursawī tafsīrs. As a result of the study, it was determined that al-Tustarī's Ṣūfī interpretations had a direct impact on the Baqlī and Bursawī tafsīrs. In particular, it has been observed that he had more influence on the Baqlī tafsīr. In addition, it was understood that the comments of the three authors reflected the Ṣūfī understandings of the period in which they lived. In addition, it has been found that there are no obvious differences in Ṣūfī interpretations of taḫalluqī (moral) concepts, but there are differences in issues related to taḥaqquqī/ accrual (knowledge, ingenuity) or the metaphysical dimension of Ṣūfīsm.